Biologia

Klasa 5 szkoły podstawowej

1. Treści zawarte w programie nauczania przyrody.
2. Tkanki roślinne.
3. Korzeń - organ podziemny rośliny, budowa, funkcje.
4. Pęd - budowa i funkcje łodygi.
5. Liść jako wytwórnia pokarmu - budowa, funkcje.
6. Mchy: środowisko życia, budowa, rozmnażanie, znaczenie w przyrodzie i dla człowieka.
7. Torf - jak powstaje i do czego służy.
8. Paprociowe.
9. Rośliny nagonasienne - przegląd, budowa, znaczenie.

Klasa 6 szkoły podstawowej

1. Treści nauczania zawarte w programie nauczania biologii w klasie 5.
2. Stawonogi i mięczaki.
3. Ryby - środowisko życia, przystosowanie, przegląd i znaczenie.
4. Płazy i gady - środowisko życia, przystosowanie, przegląd i znaczenie.
5. Ochrona ryb, płazów, gadów i ssaków w Polsce.
6. Ptaki - przystosowania, środowisko życia, przegląd i ochrona, znaczenie.

Klasa 7 szkoły podstawowej

Zakres materiału klasy 6 szkoły podstawowej oraz:
I. Układ krążenia:
1. Budowa i funkcje krwi:

• krew jako tkanka płynna,
• skład krwi,
• charakterystyka elementów morfotycznych krwi,
• funkcje składników krwi,
• proces krzepnięcia krwi,
• grupy krwi, krwiodawstwo,
• transfuzja krwi,
• konflikt serologiczny.

2. Krwiobiegi:

• narządy układu krwionośnego,
• krwiobieg duży i krwiobieg mały,
• budowa i funkcje różnych typów naczyń krwionośnych.

3. Budowa i działanie serca:

• budowa i funkcje serca,
• cykl pracy serca,
• tętno i ciśnienie krwiobieg.

4. Higiena i choroby układu krążenia:

• przyczyny chorób układu krwionośnego,
• choroby układu krwionośnego,
• krwotoki.

5. Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego:

• budowa i funkcje układu odpornościowego,
• rodzaje odporności: wrodzona i nabyta,
• mechanizmy odporności wrodzonej,
• rodzaje odporności nabytej,
• mechanizmy odporności czynnej i biernej,
• rodzaje leukocytów i ich funkcje.

II. Układ oddechowy:
1. Budowa i rola układu oddechowego:

• drogi oddechowe,
• narząd wymiany gazowej - płuca,
• związek budowy narządów układu oddechowego z pełnionymi przez nie funkcjami,
• powstawanie głosu.

2. Mechanizm wymiany gazowej:

• mechanizm wentylacji płuc,
• skład powietrza wdychanego i wydychanego,
• wymiana gazowa w płucach,
• wymiana gazowa w tkankach.

3. Oddychanie komórkowe:

• mitochondria - organelle oddychania komórkowego,
• substraty i produkty oddychania komórkowego,
• ATP,
• sposoby wykorzystania energii przez organizm.

4. Higiena i choroby układu oddechowego.
III. Układ pokarmowy:
1. Witaminy, sole mineralne:

• przykłady witamin rozpuszczalnych w wodzie i w tłuszczach,
• witaminy (A, D, E, K, z grupy B, C, H, PP) - występowanie, znaczenie, skutki niedoboru,
• pierwiastki chemiczne w organizmie człowieka (P, Ca, Mg, Fe, J, F) - występowanie, znaczenie, skutki niedoboru.

2. Budowa i rola układu pokarmowego:

• odcinki przewodu pokarmowego,
• rozpoznawanie narządów układu pokarmowego,
• budowa i funkcje poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego,
• budowa i rodzaje zębów,
• trawienie w poszczególnych odcinkach układu pokarmowego,
• enzymy trawienne,
• gruczoły trawienne.

Klasa 8 szkoły podstawowej

Zakres materiału klasy 7 szkoły podstawowej oraz:
I. Ewolucja życia:
1. Ewolucja i jej dowody:

• dowody ewolucji: bezpośrednie i pośrednie,
• skamieniałości,
• ogniwa pośrednie,
• relikty,
• jedność budowy i funkcjonowania,
• narządy szczątkowe,
• rozmieszczenie organizmów,
• struktury homologiczne i analogiczne,
• konwergencja.

2. Mechanizmy ewolucji:

• założenia teorii ewolucji,
• dobór naturalny i sztuczny,
• współczesne spojrzenie na ewolucję.

3. Pochodzenie człowieka:

• systematyka człowieka,
• podobieństwa i różnice między człowiekiem a małpami człekokształtnymi,
• przebieg ewolucji człowieka.

II. Ekologia:
1. Organizm a środowisko:

• nisza ekologiczna,
• siedlisko,
• tolerancja ekologiczna,
• zakres tolerancji na wybrane czynniki środowiska (woda, temperatura, stężenie soli, światło),
• organizmy wskaźnikowe,
• skala porostowa.

2. Cechy populacji:

• populacja,
• liczebność i zagęszczenie populacji,
• czynniki wpływające na liczebność i zagęszczenie populacji,
• populacja w przestrzeni,
• struktura płciowa i struktura wiekowa płci.

3. Zależności występujące między organizmami:

• oddziaływania antagonistyczne i nieantagonistyczne,
• pojęcia: konkurencja, drapieżnictwo, pasożytnictwo, roślinożerność, mutualizm, komensalizm, protookoperacja,
• konkurencja: zasoby, o które konkurują organizmy; konkurencja międzygatunkowa i wewnątrzgatunkowa, przykłady konkurencji,
• pasożytnictwo: pasożyty zewnętrzne i wewnętrzne, przystosowania do pasożytniczego trybu życia, przykłady pasożytniczych roślin i grzybów,
• drapieżnictwo: przystosowania do trybu życia drapieżnika i ofiary, sposoby polowania i obrony, rośliny drapieżne),
• roślinożerność: przykłady roślinożernych roślin i zwierząt, przystosowania przeżuwaczy do roślinożerności, obrona przed roślinożercami),
• przykłady organizmów, których łączy zależność nieantagonistyczna,
• przykłady organizmów, których łączy zależność antagonistyczna.

Klasa 1 liceum ogólnokształcącego

I. Budowa i właściwości komórki

1. Błony biologiczne:

• funkcje błon biologicznych
• budowa błon biologicznych
• białka błonowe
• właściwości błon biologicznych

2. Transport przez błony biologiczne:

• rodzaje transportu przez błony (transport bierny i transport czynny)
• osmoza w komórkach zwierzęcej i roślinnej
• plazmoliza i deplazmoliza
• odróżnianie substancji osmotycznie czynnych od substancji osmotycznie biernych
• transport przez błony biologiczne z udziałem białek błonowych
• transport pęcherzykowy

3. Jądro komórkowe. Cytozol:

• budowa jądra komórkowego
• upakowanie DNA w jądrze komórkowym
• funkcje jądra komórkowego
• transport przez pory jądrowe*
• cytozol - struktury cytoszkieletu (filamenty aktynowe, filamenty pośrednie, mikrotubule)
• komórkowe szlaki transportu*
• ruch cytozolu
• rzęski i wici

4. Mitochondria i plastydy. Teoria endosymbiozy:

• budowa i funkcje mitochondriów
• rodzaje plastydów
• cechy, funkcje i występowanie plastydów
• budowa chloroplastów
• obserwacja plastydów
• teoria endosymbiozy
• organella półautonomiczne

5. Struktury komórkowe otoczone jedną błoną i rybosomy:

• budowa siateczki śródplazmatycznej
• funkcje siateczek śródplazmatycznych gładkiej i szorstkiej
• budowa rybosomów
• klasyfikacja rybosomów
• rodzaje białek wytwarzanych na rybosomach
• transport białek do organelli*
• budowa i funkcje aparatu Golgiego
• budowa i funkcje lizosomów
• rola przedziałów komórkowych w wytwarzaniu hormonów tarczycy*
• funkcje peroksysomu
• funkcje wakuol

6. Ściana komórkowa:

• funkcje ściany komórkowej
• budowa ściany komórkowej roślin
• związki modyfikujące ściany komórkowe
• połączenia międzykomórkowe u roślin

II. Metabolizm

1. Podstawowe zasady metabolizmu:

• kierunki przemian metabolicznych (anabolizm, katabolizm)
• reakcje endoergiczne, reakcje egzoergiczne
• uniwersalne przenośniki energii w komórce
• budowa ATP i jego przemiany w ADP
• mechanizmy fosforylacji ADP
• przebieg chemiosmozy
• budowa i działanie syntazy ATP
• sprzęganie metabolizmu przez ATP*
• reakcje utleniania i redukcji
• szlaki i cykle metaboliczne
• regulacja przebiegu szlaków metabolicznych

2. Budowa i działanie enzymów:

• energia aktywacji
• budowa enzymów
• nazewnictwo i klasyfikacja enzymów
• właściwości enzymów
• mechanizm działania enzymów (kataliza enzymatyczna)
• rybozymy, deoksyrybozymy*

3. Regulacja aktywności enzymów:

• czynniki regulujące szybkość reakcji enzymatycznych (stężenie substratu, temperatura, pH środowiska, obecność aktywatorów lub inhibitorów)
• fosforylacja i defosforylacja, proteoliza w regulacji aktywności enzymów*
• ujemne sprzężenie zwrotne
• enzymy allosteryczne*

4. Autotroficzne odżywianie się organizmów - fotosynteza:

• rodzaje autotrofizmu (fotosynteza, chemosynteza)
• miejsce zachodzenia fazy jasnej i fazy ciemnej fotosyntezy
• rodzaje fotosyntezy (fotosynteza oksygeniczna i fotosynteza anoksygeniczna)
• barwniki fotosynetyczne
• budowa chlorofilu
• badanie wpływu barwy światła na efektywność fotosyntezy
• budowa i funkcje fotosystemów
• przebieg fotosyntezy
• fosforylacja fotosyntetyczna cykliczna i niecykliczna
• badanie syntezy skrobi asymilacyjnej
• fotosynteza anoksygeniczna*
• znaczenie fotosyntezy

5. Autotroficzne odżywianie się organizmów - chemosynteza:

• przebieg chemosyntezy
• rodzaje bakterii przeprowadzających chemosyntezę
• znaczenie chemosyntezy

Klasa 2 liceum ogólnokształcącego

I. Funkcjonowanie roślin

1. Gospodarka wodna roślin:

• funkcje wody w roślinach
• transport wody w roślinie
• potencjał wody w roślinie
• przewodzenie wody w tkankach korzenia
• wpływ substancji rozpuszczonej i ciśnienia na potencjał wody
• przepływ wody w elementach przewodzących drewna
• siła ssąca, parcie korzeniowe
• regulacja ilości wody w roślinie (transpiracja)
• lokalizacja aparatów szparkowych w liściach
• bilans wodny u roślin

2. Gospodarka mineralna roślin:

• podstawowe mikro- i makroelementy roślin (N, S, Mg, K, P, Ca, Fe)
• gleba - skład, roztwór glebowy, kompleks sorpcyjny, faza glebowa
• dostępne dla roślin formy azotu i siarki
• pobieranie i transport składników mineralnych
• mechanizm pobierania jonów
• z roztworu glebowego

3. Odżywianie się roślin. Fotosynteza:

• fotosynteza oksygeniczna i jej przebieg
• przystosowania w budowie roślin do przeprowadzania fotosyntezy
• fotosynteza C3, C4 i CAM
• fotooddychanie
• udział bakterii i grzybów
• w pozyskiwaniu pokarmu przez rośliny

4. Czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy:

• czynniki zewnętrzne wpływające na intensywność fotosyntezy (światło, dwutlenek węgla, temperatura, woda, sole mineralne)
• czynniki wewnętrzne wpływające na intensywność fotosyntezy
• przystosowania roślin światłolubnych i cieniolubnych do fotosyntezy

5. Transport asymilatów w roślinie:

• transport sacharozy w roślinie (załadunek łyka, pionowy transport sacharozy, rozładunek łyka)
• donory i akceptory sacharozy

6. Hormony roślinne:

• budowa chemiczna fitohormonów
• działanie fotohormonów
• charakterystyka fitohormonów (auksyny, gibereliny, cytokininy, kwasu abscysynowy i etylen)
• synergistyczne i antagonistyczne działanie fitohormonów

7. Wzrost i rozwój roślin. Kiełkowanie nasion:

• wzrost i rozwój rośliny
• etapy ontogenezy rośliny okrytozalążkowej
• rozwój zarodkowy rośliny
• kiełkowanie nasion
• rodzaje kiełkowania - nadziemne (epigeiczne) i podziemne (hipogeiczne)
• wpływ fitohormonów na spoczynek i kiełkowanie nasion
• wpływ wody, temperatury, tlenu i światła na kiełkowanie nasion
• wpływ liścieni na wzrost i rozwój siewek fasoli

8. Rozwój wegetatywny i generatywny roślin:

• rozwój wegetatywny i generatywny roślin
• biegunowość rośliny
• rozmnażanie wegetatywne roślin
• wpływ fitohormonów na rozwój wegetatywny roślin
• kwitnienie
• wernalizacja
• fotoperiodyzm
• owocowanie
• rośliny monokarpiczne i polikarpiczne, partenokarpia
• wpływ etylenu na dojrzewanie owoców

9. Spoczynek i starzenie się roślin:

• stan spoczynku rośliny (względny i bezwzględny)
• starzenie się roślin
• wpływ fitohormonów na spoczynek i starzenie się roślin

10. Ruchy roślin:

• tropizmy (fototropizm, geotropizm, chemotropizm, tigmotropizm)
• fototropizm dodatni pędu
• geotropizm korzenia i pędu
• wpływ auksyn w fototropizmie pędu i korzenia
• nastie (chemonastia, fotonastia, sejsmonastia, termonastia)
• mechanizm otwierania i zamykania się aparatów szparkowych

Klasa 3 liceum ogólnokształcącego

I. Układ odpornościowy

1. Budowa i funkcje układu odpornościowego:

• funkcje układu odpornościowego
• główne układy zgodności tkankowej
• tkanki i narządy układu odpornościowego
• komórki układu odpornościowego
• czynniki humorlane
• budowa, funkcje i swoistość przeciwciał
• białka układu dopełniacza
• białka fazy ostrej
• cytokininy

2. Rodzaje i mechanizmy odporności:

• rodzaje odporności
• odporność nieswoista
• bariery ochronne organizmu
• odporność swoista
• odpowiedź immunologiczna
• odpowiedź komórkowa
• odpowiedź humoralna
• reakcja zapalna i jej przebieg
• rola komórek NK w odpowiedzi komórkowej nieswoistej
• etapy reakcji odpornościowej na przykładzie komórek: nowotworowej i bakteryjnej
• pamięć immunologiczna i jej znaczenie
• pierwotna i wtórna odpowiedź immunologiczna
• szczepienia ochronne
• sposoby nabywania odporności swoistej czynnej i odporności swoistej biernej

3. Zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego:

• zaburzenia funkcjonowania odpowiedzi immunologicznej
• AIDS
• alergia i jej mechanizm
• przeszczepy tkanek i narządów
• immunosupresja i sytuacje wymagające jej zastosowania
• choroby autoimmunologiczne (autoimmunizacyjne)

II. Układ wydalniczy

1. Osmoregulacja i wydalanie u zwierząt:

• osmoregulacja u zwierząt żyjących w różnych środowiskach
• bilans wodny
• osmoregulacja u zwierząt lądowych
• osmoregulacja u zwierząt wodnych
• osmoregulacja u ryb słodkowodnych i słonowodnych
• produkty przemiany materii
• narządy wydalnicze u zwierząt
• tendencje ewolucyjne w budowie kanalików wydalniczych

2. Budowa i funkcjonowanie układu moczowego:

• funkcje układu moczowego
• istota procesu wydalania
• drogi usuwania zbędnych produktów przemiany materii
• cykl mocznikowy i jego znaczenie
• budowa układu moczowego, w tym budowa nerki
• budowa i funkcje nefronu
• powstawanie moczu
• mocz pierwotny i mocz ostateczny
• skład moczu ostatecznego
• regulacja nerwowa wydalania moczu
• udział układu moczowego w homeostazie - regulacja poziomu wody we krwi i objętości wydalanego moczu
• rola nerek w osmoregulacji
• kontrola hormonalna wytwarzania moczu
• wewnątrzwydzielnicza funkcja nerek

3. Choroby układu moczowego:

• badania diagnostyczne układu moczowego
• choroby układu moczowego
• profilaktyka chorób układu moczowego
• dializa

III. Układ nerwowy

1. Układ nerwowy u zwierząt:

• funkcje układ nerwowego
• typy układów nerwowych u bezkręgowców
• układ nerwowy strunowców
• ewolucja mózgowia u kręgowców
• czynności układu nerwowego
• podział odruchów ze względu na pochodzenie i ze względu na zachowanie

2. Budowa i działanie układu nerwowego:

• budowa i funkcje układu nerwowego
• budowa i rodzaje neuronów
• rola komórek glejowych
• pobudliwość komórek nerwowych
• powstawanie i mechanizm przewodzenia impulsu nerwowego
• cechy potencjału czynnościowego
• neurony z włóknami mielinowymi i bezmielinowymi
• neuroprzekaźniki
• budowa i działanie synapsy chemicznej i synapsy elektrycznej

3. Ośrodkowy układ nerwowy:

• budowa ośrodkowego układu nerwowego
• budowa i funkcje mózgowia
• budowa i funkcje mózgu
• ośrodki korowe
• układ limbiczny
• budowa i funkcja rdzenia kręgowego
• skład i funkcja płynu mózgowo-rdzeniowego
• rodzaje i funkcje opon mózgowo-rdzeniowych

4. Obwodowy układ nerwowy:

• budowa i funkcje obwodowego układu nerwowego
• budowa, rodzaje i podział nerwów
• łuk odruchowy
• rodzaje odruchów (monosynaptyczny i polisynaptyczny)
• odruchy warunkowe
• odruchy bezwarunkowe
• powstawanie odruchów bezwarunkowych
• odruch uczenia się
• pamięć i jej rodzaje
• myślenie i inteligencja

5. Autonomiczny układ nerwowy:

• funkcjonalny podział układu nerwowego
• budowa i funkcja autonomicznego układu nerwowego
• rola układu autonomicznego w utrzymaniu homeostazy
• lokalizacja struktur nerwowych autonomicznego układu nerwowego

6. Higiena i choroby układu nerwowego:

• higiena układu nerwowego
• fazy snu
• biologiczne znaczenie snu
• wpływ substancji psychoaktywnych
• mechanizm uzależnienia
• skutki uzależnień
• choroby neurologiczne
• kryzys psychiczny
• diagnostyka chorób układu nerwowego