Klasa 5 szkoły podstawowej

1. Wirusy i bakterie:

• wirusy - bezkomórkowe formy materii,
• drogi rozprzestrzenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez wirusy,
• występowanie bakterii,
• budowa komórki bakteryjnej,
• kształty bakterii,
• czynności życiowe bakterii,
• znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka,
• przykłady chorób wirusowych i bakteryjnych.

2. Różnorodność protistów:

• różnorodność budowy protistów,
• czynności życiowe protestów (odżywianie, oddychanie, rozmnażanie),
• drogi rozprzestrzenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez protisty.

3. Budowa i różnorodność grzybów; porosty:

• środowisko życia grzybów,
• cechy umożliwiające zakwalifikowanie organizmu do grzybów,
• różnorodność budowy grzybów,
• czynności życiowe grzybów (odżywianie, oddychanie, rozmnażanie),
• budowa porostów,
• typy plech,
• znaczenie porostów.

4. Tkanki roślinne:

• występowanie,
• rodzaje tkanek stałych i twórczych,
• funkcje,
• korzeń: budowa i funkcje, rodzaje przekształcenia korzeni,
• pęd - budowa i funkcje łodygi.

Klasa 6 szkoły podstawowej

Zakres materiału klasy 5 szkoły podstawowej oraz:
1. Stawonogi:

• środowisko życia stawonogów,
• charakterystyczne cechy budowy stawonogów,
• podział stawonogów na skorupiaki, owady i pajęczaki,
• cechy budowy zewnętrznej skorupiaków,
• przedstawiciele skorupiaków,
• wspólne cechy budowy zewnętrznej owadów,
• aparaty gębowe owadów,
• odnóża owadów,
• przystosowania owadów do życia w różnych środowiskach,
• przedstawiciele owadów,
• tryb życia pajęczaków,
• charakterystyczne cechy budowy zewnętrznej pajęczaków,
• przedstawiciele pajęczaków.

2. Mięczaki:

• środowisko oraz tryb życia mięczaków,
• wspólne cechy mięczaków,
• różnice w budowie ślimaka, małży i głowonogów,
• przedstawiciele ślimaków, małż i głowonogów.

3. Ryby i płazy:

• przystosowania,
• cechy budowy,
• przegląd,
• znaczenie.

Klasa 7 szkoły podstawowej

Zakres materiału klasy 6 szkoły podstawowej oraz:
I. Układ krążenia:
1. Budowa i funkcje krwi:

• krew jako tkanka płynna,
• skład krwi,
• charakterystyka elementów morfotycznych krwi,
• funkcje składników krwi,
• proces krzepnięcia krwi,
• grupy krwi, krwiodawstwo,
• transfuzja krwi,
• konflikt serologiczny.

2. Krwiobiegi:

• narządy układu krwionośnego,
• krwiobieg duży i krwiobieg mały,
• budowa i funkcje różnych typów naczyń krwionośnych.

3. Budowa i działanie serca:

• budowa i funkcje serca,
• cykl pracy serca,
• tętno i ciśnienie krwiobieg.

4. Higiena i choroby układu krążenia:

• przyczyny chorób układu krwionośnego,
• choroby układu krwionośnego,
• krwotoki.

5. Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego:

• budowa i funkcje układu odpornościowego,
• rodzaje odporności: wrodzona i nabyta,
• mechanizmy odporności wrodzonej,
• rodzaje odporności nabytej,
• mechanizmy odporności czynnej i biernej,
• rodzaje leukocytów i ich funkcje.

II. Układ oddechowy:
1. Budowa i rola układu oddechowego:

• drogi oddechowe,
• narząd wymiany gazowej - płuca,
• związek budowy narządów układu oddechowego z pełnionymi przez nie funkcjami,
• powstawanie głosu.

2. Mechanizm wymiany gazowej:

• mechanizm wentylacji płuc,
• skład powietrza wdychanego i wydychanego,
• wymiana gazowa w płucach,
• wymiana gazowa w tkankach.

3. Oddychanie komórkowe:

• mitochondria - organelle oddychania komórkowego,
• substraty i produkty oddychania komórkowego,
• ATP,
• sposoby wykorzystania energii przez organizm.

4. Higiena i choroby układu oddechowego.

Klasa 8 szkoły podstawowej

Zakres materiału klasy 7 szkoły podstawowej oraz:
I. Ewolucja życia:
1. Ewolucja i jej dowody:

• dowody ewolucji: bezpośrednie i pośrednie,
• skamieniałości,
• ogniwa pośrednie,
• relikty,
• jedność budowy i funkcjonowania,
• narządy szczątkowe,
• rozmieszczenie organizmów,
• struktury homologiczne i analogiczne,
• konwergencja.

2. Mechanizmy ewolucji:

• założenia teorii ewolucji,
• dobór naturalny i sztuczny,
• współczesne spojrzenie na ewolucję.

3. Pochodzenie człowieka:

• systematyka człowieka,
• podobieństwa i różnice między człowiekiem a małpami człekokształtnymi,
• przebieg ewolucji człowieka.

II. Ekologia:
1. Organizm a środowisko:

• nisza ekologiczna,
• siedlisko,
• tolerancja ekologiczna,
• zakres tolerancji na wybrane czynniki środowiska (woda, temperatura, stężenie soli, światło),
• organizmy wskaźnikowe,
• skala porostowa.

2. Cechy populacji:

• populacja,
• liczebność i zagęszczenie populacji,
• czynniki wpływające na liczebność i zagęszczenie populacji,
• populacja w przestrzeni,
• struktura płciowa i struktura wiekowa płci.

3. Zależności występujące między organizmami:

• oddziaływania antagonistyczne i nieantagonistyczne,
• pojęcia: konkurencja, drapieżnictwo, pasożytnictwo, roślinożerność, mutualizm, komensalizm, protookoperacja,
• konkurencja: zasoby, o które konkurują organizmy; konkurencja międzygatunkowa i wewnątrzgatunkowa, przykłady konkurencji,
• pasożytnictwo: pasożyty zewnętrzne i wewnętrzne, przystosowania do pasożytniczego trybu życia, przykłady pasożytniczych roślin i grzybów,
• drapieżnictwo: przystosowania do trybu życia drapieżnika i ofiary, sposoby polowania i obrony, rośliny drapieżne),
• roślinożerność: przykłady roślinożernych roślin i zwierząt, przystosowania przeżuwaczy do roślinożerności, obrona przed roślinożercami),
• przykłady organizmów, których łączy zależność nieantagonistyczna,
• przykłady organizmów, których łączy zależność antagonistyczna.

Klasa 1 liceum ogólnokształcącego

Zakres materiału klasy 8 szkoły podstawowej oraz:
1. Budowa DNA i RNA, organizacja chromosomu, autosomy i allosomy, grupy zasad azotowych - puryny i pirymidyny. Budowa jądra komórkowego.
2. Cykl komórkowy:

• fazy cyklu komórkowego,
• znaczenie procesu replikacji DNA,
• zmiany ilości DNA w poszczególnych fazach cyklu komórkowego.

3. Przebieg podziałów komórkowych. Znaczenie mitozy, mejozy i apoptozy:

• charakterystyka profazy, metafazy, anafazy i telofazy mitozy oraz mejozy (ze szczególnym uwzględnieniem I podziału mejotycznego),
• znaczenie mitozy i mejozy,
• porównanie mitozy z mejozą,
• przebieg i znaczenie procesu apoptozy,
• cykl komórkowy.

4. Regulacja aktywności enzymów:

• działanie aktywatorów i inhibitorów enzymów,
• mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego w regulacji szlaków metabolicznych,
• wpływ czynników fizykochemicznych na aktywność enzymów.

5. Kierunki przemian metabolicznych:

• rodzaje reakcji metabolicznych: anabolizm i katabolizm,
• budowa i funkcja ATP,
• inne rodzaje przenośników elektronów,
• szlaki metaboliczne.

6. Budowa i działanie enzymów:

• budowa i właściwości enzymów,
• mechanizm działania enzymów - kataliza enzymatyczna,
• badanie wpływu enzymów na białka.

7. Oddychanie komórkowe tlenowe.
8. Proces beztlenowego uzyskiwania energii.
9. Inne procesy metaboliczne.

Klasa 2 liceum ogólnokształcącego

Zakres materiału klasy 1 liceum oraz:
1. Układ moczowy:

• budowa i funkcjonowanie układu moczowego:
  - funkcje układu wydalniczego,
  - wydalanie zbędnych produktów metabolizmu,
  - cykl mocznikowy i jego znaczenie,
  - budowa układu wydalniczego, w tym budowa nerki,
  - powstawanie moczu,
  - mocz pierwotny i mocz ostateczny, skład moczu ostatecznego,
  - wydalanie moczu,
  - udział układu moczowego w homeostazie - osmoregulacja i stałość składu płynów ustrojowych,
  - kontrola hormonalna wydalania,
  - wewnątrzwydzielnicza funkcja nerek,
• choroby układu wydalniczego:
  - badania diagnostyczne chorób układu wydalniczego (USG jamy brzusznej, urografia, badanie moczu),
  - profilaktyka chorób układu wydalniczego,
  - choroby układu wydalniczego (zakażenie dróg moczowych, kamica nerkowa, niewydolność nerek),
  - dializa.

2. Układ nerwowy:

• budowa i działanie układu nerwowego:
  - budowa i funkcje układu nerwowego,
  - budowa neuronu,
  - rola komórek glejowych,
  - podział neuronów na czuciowe, ruchowe i pośredniczące,
  - powstawanie i mechanizm przewodzenia impulsu nerwowego,
  - budowa i działanie synapsy chemicznej,
  - przewodzenie impulsu między neuronami,
  - neuroprzekaźniki pobudzające i hamujące - funkcje i przykłady,
• ośrodkowy układ nerwowy:
  - budowa ośrodkowego układu nerwowego,
  - budowa mózgowia (mózg, pień mózgu, móżdżek) i jego funkcje,
  - budowa i funkcje mózgu,
  - rola rdzenia kręgowego,
• obwodowy układ nerwowy:
  - budowa i funkcje obwodowego układu nerwowego,
  - podział nerwów na nerwy czaszkowe i rdzeniowe oraz na nerwy czuciowe, ruchowe i mieszane,
  - odruchy warunkowe i odruchy bezwarunkowe,
  - łuk odruchowy - budowa, droga impulsu w łuku odruchowym,
  - odruch uczenia się,
• autonomiczny układ nerwowy:
  - funkcjonalny podział układu nerwowego,
  - budowa i funkcja autonomicznego układu nerwowego,
  - rola układu autonomicznego w utrzymaniu homeostazy,
  - lokalizacja struktur nerwowych autonomicznego układu nerwowego,
• higiena i choroby układu nerwowego:
  - higiena układu nerwowego,
  - biologiczne znaczenie snu,
  - wpływ substancji psychoaktywnych na ciało człowieka (substancje narkotyczne, dopalacze, alkohol, nikotyna, leki),
  - mechanizm uzależnienia,
  - choroby neurologiczne (choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, schizofrenia, depresja),
  - diagnostyka chorób (elektroencefalografia, tomografia komputerowa, magnetyczny rezonans jądrowy).

3. Narządy zmysłów:

• budowa i działanie narządu wzroku:
  - receptory i kryteria ich podziału,
  - budowa oka - aparat ochronny i ruchowy oka, elementy budowy gałki ocznej,
  - droga światła w oku,
  - akomodacja i adaptacja oka,
  - widzenie przestrzenne,
  - wady wzroku,
  - choroby oczu (jaskra, zaćma, zwyrodnienie plamki, daltonizm),
  - higiena wzroku,
• ucho - narząd zmysłu słuchu i zmysłu równowagi:
  - budowa ucha,
  - funkcje poszczególnych elementów budowy ucha,
  - droga dźwięku w uchu,
  - powstawanie wrażeń słuchowych,
  - budowa i działanie narządu równowagi,
  - negatywny wpływ hałasu na zdrowie,
• narządy smaku oraz węchu:
  - budowa i funkcje narządu smaku,
  - powstawanie wrażeń smakowych,
  - budowa i funkcje narządu węchu,
  - powstawanie wrażeń węchowych.

4. Odporność organizmu:

• budowa układu odpornościowego; rodzaje odporności:
  - funkcje układu odpornościowego,
  - tkanki i narządy układu odpornościowego: naczynia limfatyczne, szpik kostny czerwony, grasica, śledziona, węzły chłonne, grudki chłonne, migdałki,
  - komórki układu odpornościowego: granulocyty, makrofagi, limfocyty T i B,
  - cząsteczki układu odpornościowego: przeciwciała, białka ostrej fazy, cytokiny,
  - swoistość przeciwciał,
  - rodzaje odporności: odporność nieswoista i odporność swoista,
  - trzy linie obrony: bariery obronne, cząsteczki i komórki, limfocyty T i B,
  - typy odpowiedzi immunologicznej (pierwotna i wtórna odpowiedź immunologiczna),
  - odporność komórkowa i odporność humoralna,
  - mechanizmy odporności nabytej,
  - działanie szczepionek,
  - pamięć immunologiczna i jej znaczenie,
  - sposoby nabywania odporności swoistej (czynnej i biernej),
• zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego:
  - zaburzenia funkcjonowania odpowiedzi immunologicznej: osłabiona odpowiedź immunologiczna, nadmierna odpowiedź immunologiczna,
  - choroby autoimmunologiczne,
  - AIDS,
  - alergia i jej mechanizm,
  - grupy krwi,
  - konflikt serologiczny w zakresie Rh,
  - układ zgodności tkankowej,
  - przeszczepy tkanek i narządów,
  - immunosupresja i sytuacje wymagające jej zastosowania.

Klasa 3 liceum ogólnokształcącego

Zakres materiału klasy 2 liceum oraz:
1. Dowody ewolucji:

• ewolucja biologiczna,
• historia myśli ewolucyjnej,
• źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji,
• dowody bezpośrednie ewolucji,
• dowody pośrednie ewolucji,
• atawizmy,
• narządy szczątkowe,
• dywergencja,
• konwergencja,
• drzewo filogenetyczne organizmów.

2. Dobór naturalny - główny mechanizm ewolucji:

• dobór naturalny,
• dobór sztuczny,
• zmienność genetyczna i jej rola w ewolucji organizmów,
• konkurencja jako walka o byt,
• rodzaje doboru naturalnego,
• melanizm przemysłowy.

3. Ewolucja na poziomie populacji. Specjacja:

• gatunek,
• pula genowa gatunku i populacji,
• dryf genetyczny,
• efekt założyciela,
• efekt wąskiego gardła,
• dobór naturalny a choroby genetyczne,
• specjacja.

4. Antropogeneza:

• pokrewieństwo człowieka z naczelnymi,
• antropogeneza,
• formy kopalne człowiekowatych,
• przełomowe zmiany w ewolucji człowieka.

5. Historia życia na Ziemi:

• hipotezy wyjaśniające najważniejsze etapy biogenezy,
• przebieg biogenezy,
• teoria endosymbiozy,
• etapy rozwoju życia na Ziemi,
• wpływ środowiska na przebieg ewolucji,
• etapy rozwoju organizmów na Ziemi.

6. Ekologia i różnorodność biologiczna:

• organizm w środowisku; tolerancja ekologiczna:
  - ekologia,
  - środowisko i jego czynniki,
  - nisza ekologiczna,
  - siedlisko,
  - tolerancja ekologiczna,
  - bioindykacja,
  - bioindykator,
  - skala porostowa,
• cechy populacji:
  - populacja,
  - liczebność populacji,
  - zagęszczenie populacji,
  - struktura przestrzenna populacji,
  - struktura wiekowa populacji i jej rodzaje,
  - struktura płciowa populacji,
  - modele wzrostu liczebności populacji,
  - pojemność środowiska,
• rodzaje oddziaływań między organizmami:
  - zależności nieantagonistyczne,
  - mutualizm obligatoryjny,
  - mutualizm fakultatywny,
  - komensalizm,
  - zależności antagonistyczne,
  - roślinożerność,
  - drapieżnictwo,
  - pasożytnictwo,
  - konkurencja wewnątrzgatunkowa i międzygatunkowa,
  - adaptacje roślinożerców, drapieżników i pasożytów do zdobywania pokarmu,
  - mechanizmy obronne zjadanych roślin, ofiar zwierząt i żywicieli pasożytów,
• funkcjonowanie ekosystemu:
  - ekosystem,
  - biotop,
  - biocenoza,
  - klimaks,
  - sukcesja pierwotna,
  - sukcesja wtórna,
  - łańcuch pokarmowy i jego ogniwa,
  - sieć pokarmowa,
  - obieg materii w ekosystemie,
  - przepływ energii w ekosystemie,
  - obiegi węgla i azotuw przyrodzie,
• czym jest różnorodność biologiczna?:
  - różnorodność biologiczna i jej typy,
  - naturalne czynniki kształtujące różnorodność biologiczną,
  - przykłady ekosystemów o bogatym składzie gatunkowym,
  - biosfera a biomy,
  - biomy lądowe,
  - biomy wodne,
  - wpływ działalności człowieka na różnorodność biologiczną,
• ochrona różnorodności biologicznej:
  - bioróżnorodność a życie człowieka,
  - formy ochrony przyrody - w tym: czynna i bierna, ex situ i in situ,
  - ochrona gatunkowa,
  - restytucja i reintrodukcja,
  - zrównoważony rozwój,
  - międzynarodowa współpraca na rzecz ochrony przyrody.