Biologia

Klasa 5 szkoły podstawowej

1. Treści nauczania zawarte w zakresie materiału z przyrody w klasie 4.
2. Budowa i różnorodność grzybów, porosty.
3. Tkanki roślinne.
4. Korzeń - organ podziemny rośliny, budowa, funkcje.
5. Pęd - budowa i funkcje łodygi.
6. Liść jako wytwórnia pokarmu - budowa, funkcje.
7. Mchy: środowisko życia, budowa, rozmnażanie, znaczenie w przyrodzie i dla człowieka.
8. Torf - jak powstaje i do czego służy.
9. Paprociowe.

Klasa 6 szkoły podstawowej

1. Treści nauczania zawarte w zakresie materiału z biologii w klasie 5.
2. Pierścienice.
3. Stawonogi i mięczaki.
4. Ryby - środowisko życia, przystosowanie, przegląd i znaczenie.
5. Płazy i gady - środowisko życia, przystosowanie, przegląd i znaczenie.
6. Ochrona ryb, płazów, gadów i ssaków w Polsce.

Klasa 7 szkoły podstawowej

Zakres materiału klasy 6 szkoły podstawowej oraz:

I. Układ krążenia

1. Budowa i funkcje krwi:

• krew jako tkanka płynna,
• skład krwi,
• charakterystyka elementów morfotycznych krwi,
• funkcje składników krwi,
• proces krzepnięcia krwi,
• grupy krwi, krwiodawstwo,
• transfuzja krwi,
• konflikt serologiczny.

2. Krwiobiegi:

• narządy układu krwionośnego,
• krwiobieg duży i krwiobieg mały,
• budowa i funkcje różnych typów naczyń krwionośnych.

3. Budowa i działanie serca:

• budowa i funkcje serca,
• cykl pracy serca,
• tętno i ciśnienie krwiobieg.

4. Higiena i choroby układu krążenia:

• przyczyny chorób układu krwionośnego,
• choroby układu krwionośnego,
• krwotoki.

5. Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego:

• budowa i funkcje układu odpornościowego,
• rodzaje odporności: wrodzona i nabyta,
• mechanizmy odporności wrodzonej,
• rodzaje odporności nabytej,
• mechanizmy odporności czynnej i biernej,
• rodzaje leukocytów i ich funkcje.

II. Układ oddechowy

1. Budowa i rola układu oddechowego:

• drogi oddechowe,
• narząd wymiany gazowej - płuca,
• związek budowy narządów układu oddechowego z pełnionymi przez nie funkcjami,
• powstawanie głosu.

2. Mechanizm wymiany gazowej:

• mechanizm wentylacji płuc,
• skład powietrza wdychanego i wydychanego,
• wymiana gazowa w płucach,
• wymiana gazowa w tkankach.

3. Oddychanie komórkowe:

• mitochondria - organelle oddychania komórkowego,
• substraty i produkty oddychania komórkowego,
• ATP,
• sposoby wykorzystania energii przez organizm.

4. Higiena i choroby układu oddechowego.

III. Układ pokarmowy

1. Witaminy, sole mineralne:

• przykłady witamin rozpuszczalnych w wodzie i w tłuszczach,
• witaminy (A, D, E, K, z grupy B, C, H, PP) - występowanie, znaczenie, skutki niedoboru,
• pierwiastki chemiczne w organizmie człowieka (P, Ca, Mg, Fe, J, F) - występowanie, znaczenie, skutki niedoboru.

2. Budowa i rola układu pokarmowego:

• odcinki przewodu pokarmowego,
• rozpoznawanie narządów układu pokarmowego,
• budowa i funkcje poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego,
• budowa i rodzaje zębów,
• trawienie w poszczególnych odcinkach układu pokarmowego,
• enzymy trawienne,
• gruczoły trawienne.

Klasa 8 szkoły podstawowej

Zakres materiału klasy 7 szkoły podstawowej oraz:

I. Ewolucja życia

1. Ewolucja i jej dowody:

• dowody ewolucji: bezpośrednie i pośrednie,
• skamieniałości,
• ogniwa pośrednie,
• relikty,
• jedność budowy i funkcjonowania,
• narządy szczątkowe,
• rozmieszczenie organizmów,
• struktury homologiczne i analogiczne,
• konwergencja.

2. Mechanizmy ewolucji:

• założenia teorii ewolucji,
• dobór naturalny i sztuczny,
• współczesne spojrzenie na ewolucję.

3. Pochodzenie człowieka:

• systematyka człowieka,
• podobieństwa i różnice między człowiekiem a małpami człekokształtnymi,
• przebieg ewolucji człowieka.

II. Ekologia

1. Organizm a środowisko:

• nisza ekologiczna,
• siedlisko,
• tolerancja ekologiczna,
• zakres tolerancji na wybrane czynniki środowiska (woda, temperatura, stężenie soli, światło),
• organizmy wskaźnikowe,
• skala porostowa.

2. Cechy populacji:

• populacja,
• liczebność i zagęszczenie populacji,
• czynniki wpływające na liczebność i zagęszczenie populacji,
• populacja w przestrzeni,
• struktura płciowa i struktura wiekowa płci.

3. Zależności występujące między organizmami:

• oddziaływania antagonistyczne i nieantagonistyczne,
• pojęcia: konkurencja, drapieżnictwo, pasożytnictwo, roślinożerność, mutualizm, komensalizm, protookoperacja,
• konkurencja: zasoby, o które konkurują organizmy; konkurencja międzygatunkowa i wewnątrzgatunkowa, przykłady konkurencji,
• pasożytnictwo: pasożyty zewnętrzne i wewnętrzne, przystosowania do pasożytniczego trybu życia, przykłady pasożytniczych roślin i grzybów,
• drapieżnictwo: przystosowania do trybu życia drapieżnika i ofiary, sposoby polowania i obrony, rośliny drapieżne),
• roślinożerność: przykłady roślinożernych roślin i zwierząt, przystosowania przeżuwaczy do roślinożerności, obrona przed roślinożercami),
• przykłady organizmów, których łączy zależność nieantagonistyczna,
• przykłady organizmów, których łączy zależność antagonistyczna.

Klasa 1 liceum ogólnokształcącego

I. Budowa i właściwości komórki

1. Błony biologiczne:
   • funkcje błon biologicznych
   • budowa błon biologicznych
   • białka błonowe
   • właściwości błon biologicznych
2. Transport przez błony biologiczne:
   • rodzaje transportu przez błony (transport bierny i transport czynny)
   • osmoza w komórkach zwierzęcej i roślinnej
   • plazmoliza i deplazmoliza
   • odróżnianie substancji osmotycznie czynnych od substancji osmotycznie biernych
   • transport przez błony biologiczne z udziałem białek błonowych
   • transport pęcherzykowy
3. Jądro komórkowe. Cytozol:
   • budowa jądra komórkowego
   • upakowanie DNA w jądrze komórkowym
   • funkcje jądra komórkowego
   • transport przez pory jądrowe
   • cytozol - struktury cytoszkieletu (filamenty aktynowe, filamenty pośrednie, mikrotubule)
   • komórkowe szlaki transportu
   • ruch cytozolu
   • rzęski i wici
4. Mitochondria i plastydy. Teoria endosymbiozy:
   • budowa i funkcje mitochondriów
   • rodzaje plastydów
   • cechy, funkcje i występowanie plastydów
   • budowa chloroplastów
   • obserwacja plastydów
   • teoria endosymbiozy
   • organella półautonomiczne
5. Struktury komórkowe otoczone jedną błoną i rybosomy:
   • budowa siateczki śródplazmatycznej
   • funkcje siateczek śródplazmatycznych gładkiej i szorstkiej
   • budowa rybosomów
   • klasyfikacja rybosomów
   • rodzaje białek wytwarzanych na rybosomach
   • transport białek do organelli
   • budowa i funkcje aparatu Golgiego
   • budowa i funkcje lizosomów
   • rola przedziałów komórkowych w wytwarzaniu hormonów tarczycy
   • funkcje peroksysomu
   • funkcje wakuol
6. Ściana komórkowa:
   • funkcje ściany komórkowej
   • budowa ściany komórkowej roślin
   • związki modyfikujące ściany komórkowe
   • połączenia międzykomórkowe u roślin

II. Metabolizm

1. Podstawowe zasady metabolizmu:
   • kierunki przemian metabolicznych (anabolizm, katabolizm)
   • reakcje endoergiczne, reakcje egzoergiczne
   • uniwersalne przenośniki energii w komórce
   • budowa ATP i jego przemiany w ADP
   • mechanizmy fosforylacji ADP
   • przebieg chemiosmozy
   • budowa i działanie syntazy ATP
   • sprzęganie metabolizmu przez ATP
   • reakcje utleniania i redukcji
   • szlaki i cykle metaboliczne
   • regulacja przebiegu szlaków metabolicznych
2. Budowa i działanie enzymów:
   • energia aktywacji
   • budowa enzymów
   • nazewnictwo i klasyfikacja enzymów
   • właściwości enzymów
   • mechanizm działania enzymów (kataliza enzymatyczna)
   • rybozymy, deoksyrybozymy
3. Regulacja aktywności enzymów:
   • czynniki regulujące szybkość reakcji enzymatycznych (stężenie substratu, temperatura, pH środowiska, obecność aktywatorów lub inhibitorów)
   • fosforylacja i defosforylacja, proteoliza w regulacji aktywności enzymów
   • ujemne sprzężenie zwrotne
   • enzymy allosteryczne
4. Autotroficzne odżywianie się organizmów - fotosynteza:
   • rodzaje autotrofizmu (fotosynteza, chemosynteza)
   • miejsce zachodzenia fazy jasnej i fazy ciemnej fotosyntezy
   • rodzaje fotosyntezy (fotosynteza oksygeniczna i fotosynteza anoksygeniczna)
   • barwniki fotosynetyczne
   • budowa chlorofilu
   • badanie wpływu barwy światła na efektywność fotosyntezy
   • budowa i funkcje fotosystemów
   • przebieg fotosyntezy
   • fosforylacja fotosyntetyczna cykliczna i niecykliczna
   • badanie syntezy skrobi asymilacyjnej
   • fotosynteza anoksygeniczna
   • znaczenie fotosyntezy
5. Autotroficzne odżywianie się organizmów - chemosynteza:
   • przebieg chemosyntezy
   • rodzaje bakterii przeprowadzających chemosyntezę
   • znaczenie chemosyntezy

Klasa 2 liceum ogólnokształcącego

I. Funkcjonowanie roślin

1. Gospodarka wodna roślin:
   • funkcje wody w roślinach
   • transport wody w roślinie
   • potencjał wody w roślinie
   • przewodzenie wody w tkankach korzenia
   • wpływ substancji rozpuszczonej i ciśnienia na potencjał wody
   • przepływ wody w elementach przewodzących drewna
   • siła ssąca, parcie korzeniowe
   • regulacja ilości wody w roślinie (transpiracja)
   • lokalizacja aparatów szparkowych w liściach
   • bilans wodny u roślin
2. Gospodarka mineralna roślin:
   • podstawowe mikro- i makroelementy roślin (N, S, Mg, K, P)
   • gleba - skład, roztwór glebowy, kompleks sorpcyjny, faza glebowa
   • dostępne dla roślin formy azotu i siarki
   • pobieranie i transport składników mineralnych
   • mechanizm pobierania jonów z roztworu glebowego
3. Odżywianie się roślin. Fotosynteza:
   • fotosynteza oksygeniczna i jej przebieg - faza jasna i faza ciemna
   • przystosowania w budowie roślin do przeprowadzania fotosyntezy
   • udział bakterii i grzybów
   • w pozyskiwaniu pokarmu przez rośliny
4. Czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy:
   • czynniki zewnętrzne wpływające na intensywność fotosyntezy (światło, dwutlenek węgla, temperatura, woda, sole mineralne)
   • czynniki wewnętrzne wpływające na intensywność fotosyntezy
   • przystosowania roślin światłolubnych i cieniolubnych do fotosyntezy
5. Transport asymilatów w roślinie:
   • transport sacharozy w roślinie (załadunek łyka, pionowy transport sacharozy, rozładunek łyka)
   • donory i akceptory sacharozy
6. Hormony roślinne:
   • budowa chemiczna fitohormonów
   • działanie fotohormonów
   • charakterystyka fitohormonów (auksyny i etylen)
   • synergistyczne i antagonistyczne działanie fitohormonów
7. Wzrost i rozwój roślin. Kiełkowanie nasion:
   • wzrost i rozwój rośliny
   • etapy ontogenezy rośliny okrytozalążkowej
   • rozwój zarodkowy rośliny
   • kiełkowanie nasion
   • rodzaje kiełkowania - nadziemne (epigeiczne) i podziemne (hipogeiczne)
   • wpływ fitohormonów na spoczynek i kiełkowanie nasion
   • wpływ wody, temperatury, tlenu i światła na kiełkowanie nasion
   • wpływ liścieni na wzrost i rozwój siewek fasoli
8. Rozwój wegetatywny i generatywny roślin:
   • rozwój wegetatywny i generatywny roślin
   • biegunowość rośliny
   • rozmnażanie wegetatywne roślin
   • wpływ fitohormonów na rozwój wegetatywny roślin
   • owocowanie
   • rośliny monokarpiczne i polikarpiczne, partenokarpia
   • wpływ etylenu na dojrzewanie owoców
9. Spoczynek i starzenie się roślin:
   • stan spoczynku rośliny (względny i bezwzględny)
   • starzenie się roślin
   • wpływ fitohormonów na spoczynek i starzenie się roślin
10. Ruchy roślin:
    • tropizmy (fototropizm, geotropizm, chemotropizm, tigmotropizm)
    • fototropizm dodatni pędu
    • geotropizm korzenia i pędu
    • wpływ auksyn w fototropizmie pędu i korzenia
    • nastie (chemonastia, fotonastia, sejsmonastia, termonastia)
    • mechanizm otwierania i zamykania się aparatów szparkowych

Klasa 3 liceum ogólnokształcącego

I. Układ odpornościowy

1. Budowa i funkcje układu odpornościowego:
   • funkcje układu odpornościowego
   • główne układy zgodności tkankowej
   • tkanki i narządy układu odpornościowego
   • komórki układu odpornościowego
   • czynniki humorlane
   • budowa, funkcje i swoistość przeciwciał
   • białka układu dopełniacza
   • białka fazy ostrej
   • cytokininy
2. Rodzaje i mechanizmy odporności:
   • rodzaje odporności
   • odporność nieswoista
   • bariery ochronne organizmu
   • odporność swoista
   • odpowiedź immunologiczna
   • odpowiedź komórkowa
   • odpowiedź humoralna
   • reakcja zapalna i jej przebieg
   • rola komórek NK w odpowiedzi komórkowej nieswoistej
   • etapy reakcji odpornościowej na przykładzie komórek: nowotworowej i bakteryjnej
   • pamięć immunologiczna i jej znaczenie
   • pierwotna i wtórna odpowiedź immunologiczna
   • szczepienia ochronne
   • sposoby nabywania odporności swoistej czynnej i odporności swoistej biernej
3. Zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego:
   • zaburzenia funkcjonowania odpowiedzi immunologicznej
   • AIDS
   • alergia i jej mechanizm
   • przeszczepy tkanek i narządów
   • immunosupresja i sytuacje wymagające jej zastosowania
   • choroby autoimmunologiczne (autoimmunizacyjne)

II. Układ wydalniczy

1. Osmoregulacja i wydalanie u zwierząt:
   • osmoregulacja u zwierząt żyjących w różnych środowiskach
   • bilans wodny
   • osmoregulacja u zwierząt lądowych
   • osmoregulacja u zwierząt wodnych
   • osmoregulacja u ryb słodkowodnych i słonowodnych
   • produkty przemiany materii
   • narządy wydalnicze u zwierząt
   • tendencje ewolucyjne w budowie kanalików wydalniczych
2. Budowa i funkcjonowanie układu moczowego:
   • funkcje układu moczowego
   • istota procesu wydalania
   • drogi usuwania zbędnych produktów przemiany materii
   • cykl mocznikowy i jego znaczenie
   • budowa układu moczowego, w tym budowa nerki
   • budowa i funkcje nefronu
   • powstawanie moczu
   • mocz pierwotny i mocz ostateczny
   • skład moczu ostatecznego
   • regulacja nerwowa wydalania moczu
   • udział układu moczowego w homeostazie - regulacja poziomu wody we krwi i objętości wydalanego moczu
   • rola nerek w osmoregulacji
   • kontrola hormonalna wytwarzania moczu
   • wewnątrzwydzielnicza funkcja nerek
3. Choroby układu moczowego:
   • badania diagnostyczne układu moczowego
   • choroby układu moczowego
   • profilaktyka chorób układu moczowego
   • dializa

III. Układ nerwowy

1. Układ nerwowy u zwierząt:
   • czynności układu nerwowego
   • podział odruchów ze względu na pochodzenie i ze względu na zachowanie
2. Budowa i działanie układu nerwowego:
   • budowa i funkcje układu nerwowego
   • budowa i rodzaje neuronów
   • rola komórek glejowych
   • pobudliwość komórek nerwowych
   • powstawanie i mechanizm przewodzenia impulsu nerwowego
   • cechy potencjału czynnościowego
   • neurony z włóknami mielinowymi i bezmielinowymi
   • neuroprzekaźniki
   • budowa i działanie synapsy chemicznej i synapsy elektrycznej
3. Ośrodkowy układ nerwowy:
   • budowa ośrodkowego układu nerwowego
   • budowa i funkcje mózgowia
   • budowa i funkcje mózgu
   • ośrodki korowe
   • układ limbiczny
   • budowa i funkcja rdzenia kręgowego
   • skład i funkcja płynu mózgowo-rdzeniowego
   • rodzaje i funkcje opon mózgowo-rdzeniowych
4. Obwodowy układ nerwowy:
   • budowa i funkcje obwodowego układu nerwowego
   • budowa, rodzaje i podział nerwów
   • łuk odruchowy
   • rodzaje odruchów (monosynaptyczny i polisynaptyczny)
   • odruchy warunkowe
   • odruchy bezwarunkowe
   • powstawanie odruchów bezwarunkowych
   • odruch uczenia się
   • pamięć i jej rodzaje
   • myślenie i inteligencja
5. Autonomiczny układ nerwowy:
   • funkcjonalny podział układu nerwowego
   • budowa i funkcja autonomicznego układu nerwowego
   • rola układu autonomicznego w utrzymaniu homeostazy
   • lokalizacja struktur nerwowych autonomicznego układu nerwowego
6. Higiena i choroby układu nerwowego:
   • higiena układu nerwowego
   • fazy snu
   • biologiczne znaczenie snu
   • wpływ substancji psychoaktywnych
   • mechanizm uzależnienia
   • skutki uzależnień
   • choroby neurologiczne
   • kryzys psychiczny
   • diagnostyka chorób układu nerwowego